CHIN HMEL CHUNH

CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK

              Chin miphun pawl cu kan pupa tuanbia ah Hlan liopi ahcun ca  kan rak ngei ve nain saphaw cungah rak tial hna kaw, uico nih a tlik pi i a rak ei dih caah ca kan ngei kho ti lo tiah an ti tawn. Cucaah Mirang cozah nih Chin Land (Lairam) an kan uk i a bikin, Baptist missionary pawl kan ram an phak hnu lawngah ca an kan serpiak chom i ca hi kan ngei ve. Cuti i Chin miphun kan hram thawknak asiloah a tu kan umnak ChinLand (Lairam) kan phak hramthawk in ca kan rak ngeih lo caah kan thawhkehnak, pakhat le pakhat, pengkhat le pengkhat, asiloah phunkhat le phunkhat (clan)kan i pehtlaihning kha, Chin mi vialte cu pumkhat hrimhrim kan si ko tiah kan zumh i kan chim cio nain, a fiang tein a hngal khomi le a chim kho mi kan um ti lo. Mirang pawl nih A.D.1885 kum i kawlram vialte cu kan lak dih cang an rak ti lio ahhin (Lairam) ChinLand cu aa rak i tel ve lo.Cucaah kawl pawl nih an chimh hna ningin kawlram nitlak chaklei India le Bangadesh ramri ah Chin miphun pawl an um ti cu an rak hngalh. Cun Mirang nih Bengal an lak tikah nan pawng ahhin zei miphun dah an um tiah an rak hal ve hna i, Kuki pawl an um an ti hna.Anmah Bengal holh in Kuki timi cu  mihrut phun asiloah saram bantuk in a ummi tlangcung minung (savage and wild hill people) tinak a si. Dr.Vumson tialmi Zo History, p.1.  Sihmanhsehlaw 1871-72 kum i Mirang nih Lushai expedition an vun tuah i, anmah he an i ton taktak tikah zei miphun dah nan si tiah an hal tik hna ahcun Lushai kan si, an rak ti hna.  Cun Mirang cozah nih A.D.1892 kum i Chinland an hun tuk ve i an lak tik ahcun an phanhnak kip i minung pawl kha 'Zei miphun dah nan si?' i 'khuazei in dah nan chuah?' tiah an hal cio tik hna ahcun, Tidim peng i a ummi hna nih, 'Zo kan si i Cimnuai in kan chuak,' an rak ti.  Cucaah Tuck and Carey nih, "Chin miphun Eden dum cu Cimnuai a si," an rak ti phah. The Chin Hills by Carey and Tuck, Vol.1, p.127. Falam le Hakha peng i a ummi hna nihcun "Laimi kan si i Lailun in kan chuak," an rak ti ve.Sihmanhsehlaw Mirang nihcun hi miphun hna hi pakhat an si ko nain zeicadah an chimmi an i khah hnga lo tiah an khuaruah a rak har i anmah nih tha tein an dothlat.  Cuti i an dothlatnak vialte le kanmah Chin miphun lak zongin A.D.1950 kum hnu i kan mifim deuh pawl nih an hlathlai ve i an tialmi cauk tampi  kan relnak thawngin, Chin asiloah Laimi pawl cu B.C.kum zabu pariatnak in khan Tuluk ramah miphun nganpi pakhat in kan rak um cang ti le B.C.770 - A.D.24 tiang Chin Dynasty (Chin pennak) tiin Tuluk ramah uktu saupi a rak tuan kho mi miphun kan si tiah zumhnak a um. 

=====================================================================

F.K.Lehman tialmi The Structure of Chin Society, p.11; Dr.Vumson tialmi Zo History, p.27; Thla Tin Thang tialmi Laimi Suahkehnak (Chin History), pp.3,4; China Today No.6,1985, Released by the Chinese Embassy Rgn.  chungin a lak i Pu Chawn Kio tialmi Chin Miphun Thawhkehnak(Origin of the Chins) timi pp.1, 2.

========================================================

CHIN MIPHUN KAWLRAM CHUNG LUHNAK 

 Tuluk ram chung an rak um lioah miphun nganpi le siangpahrang pennak nganpi a rak ngeimi an rak si.  Anmah nih pennak an lak hlan Shang Dynasty (Shang Pennak) chan lio hmanhah Kansu le Shensi tlang Nitlak thlanglei ah an rak um i Shang pennak pawl he hin a doh zong an rak i do lengmang ti a si. Chou siangpahrang chan (B.C.722-481) ahcun Yangtsi tiva le Wai tiva kar tlang rawn (plateau) ah an rak um. Hi miphun hna hi a hmasa bik Tuluk record lio in (B.C.2,000) 'Ch'iang tiah an rak ti cang hna, tiah D.G.H.Hall nih 'A History of South-East Asia' timi cauk ah a tial. Zo History by Dr.Vumson,pp.27-29. Chou pennak adih hnuin Chin pennak cu aa thawk ve i (B.C.221 -24 A.D.) tiang a rak si. Cu Chin pennak i minthang bik le hmasa bik cu Shi Huang ti a rak si.  (B.C.221-206) The Angel Chinese History, Newyork p.3 ahcun Chou le Chin pennak cu Chinlung tlangkulh in a si a ti. Hi Chinlung tlang hi Yantsi le Wai tiva karlak tlangrawn(plateau or table land) khi a si. Hi Chinlung hi anmah Tuluk zong nih 'Mi semnak hmun' tiah an ti.  Siangpahrang Shi Huang Ti hi Tuluk ram kulhnak ralhau(Great Wall) a rak saktertu hna a si. Hi ralhau an sak lio ahhin an rak hrem tuk hna i ralkap nih ahohmanh tlizam kho hna hlah seh tiah an rak congh peng hna i lo zong an rak thlo thiam ti lo i ei awk zong an rak ngei lo.

Cucaah mikip nih Shi Huang Ti siangpahrang cu an sam an riam chiat an serh i a chan hmanh sau loin 206 B.C.ah a rak thi. Amah hnu in uktu siangpahrang a tuanmi pawl cu a mah tlukin an rak thawng ti lo i duhsah tein an nawlngeihnak a zorchuk. Adonghnak ah Han pennak (Han Dynasty) nih an hun tei hna i Han uknak cu A.D.25 kum in a thawk i A.D.220 tiang a hmun. Han pennak tangah an hrem tuk hna caah cu an umnak Chinlung in cun thlanglei an rung zam i a hmasa ah Tibet ram ah an um rua ti ruahnak a um. Zeicahtiah, Marcopolo diary ah hi tin a um: "Han siangpahrang nih Chin miphun a hrem lio hna ahhin Chawn Ching Ling nih a hruai hna i, nitlak lei ah an zam i ram pakhat an ser," tiah a tial. The Seven Headed  Trans Himmalaya. Cu ram an sermi cu a tu i Tibet ram hi si dawh ngai a si ti a si. Zeicahtiah Tibet miphun nihhin tuanbia pakhat an ngei ve i hi tin an ti: "Tibet miphun a kan hringsortu cu Chawng Ching Ling tiah min a ngeimi zawng pakhat a rak si.  Cu zawng cu Yallung tiva pawng i a ummi Zotlang ah a ummi Demonese he an i um i, cu hna hrinsor cu kan si." tiah an ti. R.A.Stein tialmi Tibetan Civilization 1972 p.28. Hi a cunglei i Marcopolo a tialmi le Tibet tuanbia hi kan ruah tikah Tibet pawl le Chin pawl nihhin Tibet ram hi rak tla ti hna sehlaw a dawh ngaingai. Cu lawng si loin Laimi tampi nih Zotlang in kan chuak an ti tik ahhin Tibet ram i Chin pawl an rak umnak hmun hi Zotlang tiah an timi hi a si lai tiah ruahnak a um.Laimi(Chin) pawl nih 'Chawng Ching Mang Ling' tuanbia kan ngei ve. Kan pupa pawl nih an chimnak ah Laimi a kan hringsortu hi Chawn Ching Mang Ling a si tiah an ti. Asinain a hnuah cun Cong Cin Mang Lian tiah an ti. A.D1902 kum i Chinram a rak phan mi Siangbawi Dr.East nih,"Marcopolo nih a tialmi Chawng Ching Ling hi Laimi nih a kan hringsortu an timi Chawng Ching Mang Ling  he hin aa khat mi an si, tiah a tial.

==========================================

Dr.E.H.East, M.D.: The Burma Manuscript (East Diary) Reproduce by ZBC,p.111.  Captain Sing Khaw Khai; The Theological Concept of Zo in the Chin Tradition and Culture.

====================================

CHIN PAWL CHINLAND(LAIRAM) PHANHNAK

Irrawaddy le Chindwin karlak an um lio i an khualipi kha Tuluk Nanchaos pawl nih an rak chiim hna i an hrawhpiak dih hna caah cuka incun Chin pawl cu Chindwin tivapi an hung hrawng than i, Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng lei tiang an hung phan. Kale-kabaw nelrawn hrawng an hung phanh tikah Kalemyo cu an khualipi bik a rak si. Innkhi 1,000 tiang an rak si. Hi Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng hrawng ahhin A.D.kum zabu pahra(10) in hleili (14) tiang Shan pawl he an rak um ti.  A.D.kum zabu hleithumnak(13rd) ah Kawl pawl kha an sin an phan ve i an um ve. Chin miphun tampi nih cu Kawl pawl nunphung kha an i cawn i an i lakmi an hmuh tikah Chin miphun tampi nih an rak duh lo caah cu Kawl le an nawl aa cawnmi Chin miphun hna sinin khan an chuak i a bubu in A.D.hleilinak(14) hramthawk in khan a tu kan Chinland(Lairam) ah an hung kai. Cu Kalemyo an um lio ahcun Pennak pakhat an rak dirh. An siangpahrang inn cu ralhau thap hnih in an rak kulh. Cu ralhau a kauh cu yard 30 a si. Cu an siangpahrang inn le an ralhaupi cu atu Kalemyo in thlanglei meng hnih a hlatnak ah a rak si. Cu ralhau an sak lio i an kutdong an i tan sualmi cu a zapi in seikhat a khat an ti.  Siangpahrang nih hramhram in a hnek hna i a sakter hna ruangah Chin mi a tampi cu a tu kan Chinland(Lairam) ahhin a phuphu in an hung vai tiah Lusei pawl le Sihzang pawl tuanbia ahcun a um.
Capt.  Ceu Vung tialmi Family History of Hlawn Tseu; Lai Mi Chin timi cauk p.7 ahcun hmanung bik Kalemyo i an bawi asiloah an hotu bik cu Pu Mang Sur asiloah Pu Lal Hau Tsem a si a ti. A nupi cu Pi Khum Cin a si a ti. Pu Thla Tin Thang tialmi Laimi Suahkehnak(Chin History) cauk p.24 ahcun Zahau ram-uk Pu Thang Tin Lian nih a tialmi tuanbia kha hitin a langhter. Khanti Shan sawbua pa cu inn 1,000 he khua a sa i sawbua in a mi pawl kha a uk hna. Cu sawbua pa nihcun fapa pakhat a ngei.  (Pu Sat Zam tialmi Zanniat Thuanthu cauk pp.8,9 ahcun cu a fapa cu Zan Naing a si a ti.)  Cu a fapa nihcun fapa panga a ngeih ve hna. A pa a thih hlanah a thih caah  a fapale cu an pu sinah an um. Cu fapa panga hna nihcun an Pu a thih tikah sawbua(bawi) tuan ding kha an rak i cuh i unau pathum kha an tang ti i a dang pahnih kha an tang ti ve.  Pahnih hna nih pathum pawl cu an tei hna caah cu unau pathum pawl cu Kalemyo in Thuma ah an rak tli.  Unau pahnih hna nihkhan an va chiim than hna caah Natchaung Sentlung ah an rak zam than. Cuka zong ahcun an va chiim than hna caah Cehawng ram India ah an zam than.  Unau pahnih hna cu an i then than i pakhat cu Kalemyo ah a um i a dang pakhat cu Angteng ah a rak um.  Unau pathum pawl cu Laitlang lei an hung kai i atu Hmunli  khua hmun an phanh hlanah  Khuhlu an hmuh i an lo i an ei.  Cu hnu tlawmpal ah Hmunli hmun cu hung phan hna kaw ti an hmuh i ti an din ahcun ti kha a thlum in an theih.  Cucaah an upabik pa Phur Hlum cu cuka ahcun khua ka to lai a ti i a naule pahnih lawng khan a lanhter hna.  Ti ruangah hika hmun ahhin khua ka to ti sullam ngeiin a khua min cu Tivang tiah a rak ti.  A naule pahnih tu cu an hung lan i Runva ral an hung kai i atu Sunthla khua pawng Lailun an hung phan.  Tivang khua i a tangmi Phur Hlum nihcun fapa pakhat a rak ngeih i Kalemyo in kan i thialnak in a hmunlinak a si a ti i a fapa min ah Hmunli a sak.  A fapa cu a thi i a hnu ah an khua tu kha Hmunli an hun ti.
 
Cu Phur Hlum le a hawile pawl chungin a chuakmi vialte kha atu i Zanniat miphun kan timi hna hi an si. Phur Hlum a naule Hlawn Ceu le Thuam Khai cu atu Sunthla khua pawng Lailun an hung phanh tikah Lailun lungkua cu ral ngei sual u sihlaw i thuhnak ah a tha lai i, a pawng atu Sunthla khua hmun zong cu khua hmun caah aa rem tiah an ruah i cuka ahcun khua an to colhve.  Thuam Khai nih fapa pathum 1. Tlai Sun, 2. Hau Hulh, le 3. Za Hau a hrin hna.  Cu hna chung incun 1.  Za Hau, 2. Tlai Sum, 3. Sim phun pawl cu an chuak.  Lailun i an rak um lio ahhin Hlawn Ceu le Za Hau timi pawl hi khuangcawi an rak thawk cang.  Cucaah an hla zongah:- 1. Conlam phuntling khuangcin cawinak hmun, Zing ciicial Hlawn Ceu Za Hau kan lennak, Lung tial Lailun cung thlai dar lemlu.  2. Khuang bual Sun thiang thiah tawn mang bawi, Chumtual rawn ah, Hlawn Ceu Za Hau bawi rual khuang iin cawi ni ah, Darchawn khuang len u.  Hi hla nihhin Lailun an um lio in Khuangcawi puai hi Chin(Laimi) nih an rak hngalh cang ti a fianter.  Hlawn Ceu cu fapa pakua(9) a rak ngei.  Cucaah Phur Hlum chungin Zanniat, Thuam Khai chungin Tlaisun, Zahau, Sim le Hlawn Ceu chungin Laize le Hlawn Ceu pawl an chuak.  Cun anmah he Lairam ah a hung kai timi dang tampi zong an um ve i cu lawng si loin anmah hnu in Gangaw peng Yaw ram in a si zong ah, Kale-Kabaw le Myittha nelrawn lei in a hung kaimi Chin miphun khat chung hrinthlak lawngte kan si dih ko.  A hmasa deuh le a hmanung deuh ah a kai mi lawngte kan si dih.  (Hi a cunglei i ka tialmi pawl hi Pu Thla Tin Thang Tialmi Chin History, Zahau ramuk bawi Pu Thang Tin Lian tialmi Thuanthu, Capt. Ceu Vung a tialmi Family History of Hlawn Ceu Laimi Chin, Pu Sat Zam tialmi Zanniat Thuanthu, Pu Ral Sai Lo tialmi Hau Hulh thlah Sim hrin thuanthu le Lairam thuanthu, le Pu Hrang Sin tialmi Pupa Nunphung le Mai Sung thu - timi cauk pawl chungin ka khawmh i ka tialmi a si.)

 Kalemyo le a pawngkam hrawng ummi Chin pawl an si ah, Yaw peng lei i a kalmi hna an si ah, cun thlanglei Lairam (Southern Chin Hills) lei ah Chindwin le Irrawaddy karlak an umnak in a lan colh mi pawl an si ah, Kawlrawn lei i a tumchuk mi hna an si ah, kan dihlak in Chin miphun timi phunkhat hrimhrim kan si ko ti cu a fiang ko. Buanman khua mi Khip Za Thang nihcun atu kan Lairam(Chinland) i a um mi vialte hi Tuluk ram ah ZO an timi mipa pakhat a rak um i cupa hrinsor lawngte kan si dih a ti.  Cupa thawk incun atu tiang chan(generations) 27 lawng a si rih a ti.  Chan khat hi buaktlak in kum 25 in tuak sehlaw atu tiang ahhin kum 700 hrawng lawng a si rih lai caah hi cu a hmaan lai lo i zumh awk tlak a si lem lo.  Zo History by Dr.Vumson, p.26.  Zeicahtiah World History kan zoh tikah Chin miphun timi cu A.D.kum zabu pakhatnak hlanpi in khan kan hmuh cang.